Lớp Phật Pháp Buddhadhamma
Môn học: THẮNG PHÁP PHỔ THÔNG
THẮNG PHÁP TẬP YẾU (ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA)
Bài 109. Thất Giác Chi (sambojjhangā)
Satta bojjhangā: (1) satisambojjhango; (2) dhammavicayasambojjhango; (3) viriyasambojjhango; (4) pītisambojjhango; (5) passaddhisambojjhango; (6) samādhisambojjhango; (7) upekkhāsambojjhango.
Có bảy giác chi: niệm giác chi, trạch pháp giác chi, cần giác chi, hỷ giác chi, tịnh giác chi, định giác chi, xả giác chi.
Chú Thích
Giác chi - sambojjhaṅga – nghĩa là chi phần của giác ngộ hay những yếu tố để thắp sáng tuệ giác. Gọi là chi phần có nghĩa là những yếu tố kết hợp không thể thiếu.
Niệm giác chi (Sati-sambojjhaṅga) là chánh niệm hay sự ghi nhớ và tỉnh giác đối với hiện tại. Niệm giác chi là một thuộc tánh (cetasika) luôn đi kèm với các tâm thiện (kusala), giúp duy trì sự chú ý không lạc hướng.
Trạch pháp giác chi (Dhammavicaya-sambojjhaṅga) là sự phân biệt, suy xét và tìm hiểu bản chất của các pháp. Đây là yếu tố trí tuệ (paññā) được phát triển qua sự quan sát và phân tích thực tại.
Tinh tấn giác chi (Viriya-sambojjhaṅga) là nỗ lực vượt qua lười biếng và phát triển thiện pháp. Tinh tấn là một trong những tâm sở hỗ trợ tích cực cho sự duy trì chánh niệm và trí tuệ.
Hỷ giác chi (Pīti-sambojjhaṅga) là sự hân hoan xuất phát từ sự thực hành đúng pháp. Hỷ giác chi giúp tâm dễ dàng hướng đến trạng thái tập trung sâu hơn.
Tịnh giác chi (Passaddhi-sambojjhaṅga) là sự tĩnh lặng, khinh an của thân và tâm. khinh an được chia thành hai loại: tĩnh thân (kāyapassaddhi) và tĩnh tâm (cittapassaddhi), hỗ trợ cho sự ổn định và nhất tâm.
Định giác chi (Samādhi-sambojjhaṅga) là sự tập trung và nhất tâm không xao lãng. Đây là thuộc tánh ekaggatā (nhất tâm), đóng vai trò quan trọng trong các tầng thiền và trong các tâm đạo (magga citta).
Xả giác chi (Upekkhā-sambojjhaṅga) là sự quân bình, không dính mắc vào vui hay khổ. Xả giác chi được hiểu là trạng thái tâm an nhiên, có mặt trong các tầng thiền cao hơn, đặc biệt là trong tứ thiền.
Về bản thể pháp được ghi nhận như sau: Niệm Giác Chi (Sati-sambojjhaṅga) là thuộc tánh niệm (Sati). Trạch Pháp Giác Chi (Dhamma-vicaya sambojjhaṅga) là thuộc tánh vô si (Amoha), tức là thuộc tánh trí tuệ (Paññā). Cần Giác Chi (Viriya-sambojjhaṅga) là thuộc tánh cần (Viriya). Hỷ Giác Chi (Pīti-sambojjhaṅga) là thuộc tánh hỷ (Pīti). Tĩnh Giác Chi (Passaddhi-sambojjhaṅga) là hai thuộc tánh tĩnh thân (Kāya-passaddhi) và tĩnh tâm (Citta passaddhi). Định Giác Chi (Samādhi-sambojjhaṅga) là thuộc tánh định hay thuộc tánh nhất tâm (Ekaggatā). Xả Giác Chi (Upekkhā-sambojjhaṅga) là thuộc tánh hành trung hoà (Tatramajjhattatā). Yếu tố cuối cùng phải cẩn thận. Nó không phải là thọ xả (Upekkhā Vedanā) mà là thuộc tánh trung hoà (Tatramajjhattatā).
Đối với pháp hành, những giác chi đóng vai trò như sau:
Duy trì và phát triển những tố chất thiện (kusala): Thất giác chi chỉ xuất hiện trong các tâm thiện, nghĩa là chúng là các yếu tố dẫn dắt tâm đến giác ngộ và giải thoát.
Hỗ trợ lẫn nhau: Trong quá trình thực hành, thất giác chi không tồn tại riêng rẽ mà hỗ trợ và tương tác lẫn nhau. Ví dụ:
Niệm làm nền tảng cho trạch pháp.
Tinh tấn thúc đẩy hỷ và dẫn đến khinh an.
Xả giúp duy trì trạng thái cân bằng trong sự thực hành.
Có mặt trong các tâm thiền và tâm đạo siêu thế: Thất giác chi không chỉ xuất hiện trong các tầng thiền (jhāna citta) mà còn trong các tâm đạo (magga citta) dẫn đến sự đoạn trừ phiền não.
Sớ giải nêu thêm vai trò của thất chi trong chỉ quán và đời sống hằng ngày như sau:
Thất giác chi trong Abhidhamma là một hệ thống tâm lý học chi tiết, không chỉ mang giá trị lý thuyết mà còn cung cấp một bản đồ thực tiễn để hành giả phát triển tâm linh và đạt đến giác ngộ. Hành giả cần phát triển cả bảy giác chi này một cách cân bằng để tiến tới giải thoát hoàn toàn.
Trong thiền chỉ (samatha):
Trong thiền định, Thất giác chi giúp ổn định tâm và dẫn hành giả vào các tầng thiền. Ví dụ:
Hỷ giác chi có vai trò quan trọng trong sơ thiền, tạo niềm vui để duy trì sự tập trung.
Xả giác chi xuất hiện rõ ràng trong tứ thiền, mang lại sự quân bình hoàn toàn.
Trong thiền quán (vipassanā):
Trong thiền quán, thất giác chi giúp phát triển trí tuệ thấy rõ bản chất vô thường, khổ và vô ngã của các pháp.
Trạch pháp giác chi đặc biệt quan trọng giúp hành giả phân tích và hiểu đúng các hiện tượng.
Trong sự huân tu tam học:
Giới (sīla): Hỗ trợ bởi niệm giác chi và xả giác chi, giúp duy trì sự tỉnh giác và quân bình trong việc giữ giới.
Định (samādhi): Các giác chi như hỷ, khinh an và định hỗ trợ phát triển sự tập trung sâu sắc.
Tuệ (paññā): Trạch pháp giác chi và xả giác chi dẫn đến sự phát triển trí tuệ thấy rõ chân lý.
Trong bảy yếu tố giác ngộ (bojjhaṅga), trạch pháp giác chi (dhamma-vicaya) là một thuật ngữ chỉ trí tuệ (paññā), tức là khả năng quán chiếu về các hiện tượng tâm và vật chất đúng như chúng thực sự là. Khinh an giác chi (passaddhi) ám chỉ sự tĩnh lặng của cả tâm thức và thân tâm
Xả giác chi (upekkhā) ở đây có nghĩa là trạng thái trung hòa về mặt tâm lý (tatramajjhattatā), một trong những thuộc tánh tịnh hảo biến hành (sobhana cetasikas), chứ không phải thọ xả (của thuộc tánh thọ)
Ba yếu tố trạch pháp giác chi (dhammavicaya), tinh tấn giác chi (viriya) và hỷ giác chi (pīti) có tác dụng đối trị với trạng thái thụ động về mặt tâm lý (mental sluggishness). Ba yếu tố khinh an giác chi (passaddhi), định giác chi (samādhi) và xả giác chi (upekkhā) giúp đối trị với trạng thái kích động về mặt tâm lý (mental excitation).
Niệm giác chi (sati) đảm bảo rằng hai nhóm yếu tố trên được duy trì ở trạng thái cân bằng, không yếu tố nào vượt trội hoặc lấn át yếu tố khác.
Trong đời sống thường ngày
Thất giác chi không chỉ áp dụng trong thiền mà còn có giá trị thực tiễn trong đời sống:
Niệm giác chi giúp con người sống tỉnh thức và không bị cuốn vào phiền não.
Hỷ giác chi mang lại niềm vui từ những hành động hiền thiện, giúp duy trì sự tích cực.
Xả giác chi giúp giữ tâm bình thản trước những thăng trầm của cuộc sống.
Tỳ khưu Giác Đẳng dịch và biên soạn.
