Lớp Phật Pháp Buddhadhamma
Môn học: THẮNG PHÁP PHỔ THÔNG
THẮNG PHÁP TẬP YẾU (ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA)
Bài 129. Cận y duyên (Upanissayapaccayo)
Upanissaya có nghĩa là “gần gũi như làm chỗ nương tựa”, dịch sát là "duyên gần gũi" hoặc "duyên phụ do tiếp cận".
Khác với một số loại duyên tức thời, cận y duyên không nhất thiết phải xảy ra đồng thời với quả mà nó hỗ trợ. Nó là duyên sâu xa, có sức ảnh hưởng mạnh, tạo điều kiện thuận lợi để quả phát sinh trong tương lai. Có ba thứ cận y duyên với tánh cách khác nhau là Cảnh cận y duyên (ārammaṇūpanissayapaccaya), Vô gián cận y duyên (anantarūpanissayapaccaya), Thường cận y duyên (pakatūpanissayapaccaya).
Cảnh cận y duyên (ārammaṇūpanissayapaccaya), đối tượng tâm (cảnh) có ảnh hưởng mạnh, được ghi nhớ và về sau trở thành duyên. Ví dụ: Một hình ảnh thiêng liêng khiến ai đó phát khởi tâm từ ái mạnh mẽ về sau.
Vô gián cận y duyên (anantarūpanissayapaccaya) là sự ảnh hưởng do tính liên tục trong diễn trình tâm thức sát na trước và sát na kế tiếp như những sát na tâm thiện hay bất thiện trong phân đoạn xử lý (javana).
Thường cận y duyên (pakatūpanissayapaccaya). Những thói quen được tích lũy trở thành động lực thúc đẩy hành động sau. Ví dụ: người thường xuyên hành thiền sẽ dễ có trạng thái chánh niệm trong sinh hoạt bình thường.
Cận y duyên giải thích một số trường hợp như có người từng học pháp (ngay cả nhiều năm trước) có thể đột nhiên, trong hoàn cảnh khó khăn, nhớ lại lời dạy của Phật và sanh khởi trí tuệ, chánh niệm. Kiến thức năm xưa chính là cận y duyên cho sự tỉnh thức hôm nay.
Hay một hành động thiện như bố thí trong quá khứ, dù đã quên, vẫn trở thành cận y duyên cho tâm hoan hỷ, thiện lành trong tương lai.
Năng duyên và sở duyên của cận y duyên tuỳ theo ba duyên kể trên.
Dưới đây là trích đoạn trong quyển “Toát Yếu A Tỳ Đàm” của Hoà thượng Tuệ Siêu chương “Toát yếu duyên trợ”.
9. Cận y duyên
(Upanissayapaccayo)
Cận y duyên là mãnh lực trợ duyên bằng cách làm chỗ nương có sức ảnh hưởng lớn, năng là yếu tố trợ sanh cho sở một cách mạnh mẽ.
Cận y duyên (upanissayapaccaya) và y chỉ duyên (nissayapaccaya) khác nhau thế nào? Cận y duyên là giúp làm chỗ nương, như cha mẹ làm chỗ nương cho con cái; còn y chỉ duyên là giúp làm chỗ nương như bạn đồng hành nương nhau trong cuộc hành trình.
Dựa vào chi pháp chánh tạng giải thích, chú giải phân tích cận y duyên có 3 trường hợp là Cảnh cận y duyên (ārammaṇūpanissayapaccaya), Vô gián cận y duyên (anantarūpanissayapaccaya), Thường cận y duyên (pakatūpanissayapaccaya).
Chánh tạng giải thích:
Upanissayapaccayo’ti - Purimā purimā kusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā kusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ kesañci upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā kusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā akusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā akusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ kesañci upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā akusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā abyākatā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ abyākatānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā abyākatā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo - Purimā purimā abyākatā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ upanissayapaccayena paccayo -Utubhojanampi upanissayapaccayena paccayo - Puggalopi upanissayapaccayena paccayo - Senāsanampi upanissayapaccayena paccayo.
Gọi là cận y duyên, như – Các pháp thiện sanh trước trước trợ các pháp thiện sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp thiện sanh trước trước trợ một vài pháp bất thiện nào đó sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp thiện sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ các pháp bất thiện sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ một vài pháp thiện nào đó sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp thiện sanh sau sau bằng cận y duyên – Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp bất thiện sanh sau sau bằng cận y duyên – Thời tiết, vật thực cũng trợ được bằng cận y duyên – Người cũng trợ được bằng cận y duyên – Trú xứ cũng trợ được bằng cận y duyên.
Chú giải:
- Các pháp thiện sanh trước trước trợ các pháp thiện sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có 3 duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: như là sau khi bố thí, trì giới, tu thiền... sau nhớ lại khởi lên tâm thiện hoan hỷ.
b. Vô gián cận y duyên: như là trong lộ tâm có đổng lực thiện, đổng lực kế trước trợ đổng lực kế sau tiếp nối...
c. Thường cận y duyên: như người đã từng làm thiện, tâm thiện ấy trợ tâm thiện về sau dễ dàng.
- Các pháp thiện sanh trước trước trợ một vài pháp bất thiện nào đó sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này chỉ có hai duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: như là sau khi bố thí, trì giới, tu thiền, nhớ lại thích thú rồi khởi lên tham, tà kiến, mạn, lấy thiện làm cảnh trưởng.
b. Thường cận y duyên: như là người có thói quen làm phước rồi tham muốn, tà kiến, mạn, nghi, hoặc sân hối sanh khởi.
- Các pháp thiện sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có 3 duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: như là vị A-la-hán phản khán tâm tứ đạo đã chứng; Tâm tứ đạo là pháp thiện sanh trước trước làm cảnh trưởng trợ 4 tâm đại tố hợp trí.
b. Vô gián cận y duyên: như là sát-na đổng lực thiện kết thúc trợ cho sát-na mót cảnh hay sát-na hữu phần kế sau.
c. Thường cận y duyên: như là hành thiện bố thí, trì giới, tu thiền cũng trợ sanh thân thức thọ lạc hoặc thọ khổ v.v...
- Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ các pháp bất thiện sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có 3 duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: pháp bất thiện đã khởi lên làm cảnh trưởng cho tâm bất thiện sanh sau, như người tà dâm nhớ lại càng sanh tâm tham muốn.
b. Vô gián cận y duyên: trong lộ tâm có đổng lực bất thiện, đổng lực trước trợ đổng lực sau sanh tiếp nối.
c. Thường cận y duyên: nết quen tham, quen sân rồi trợ cho tâm tham, tâm sân sanh khởi dễ dàng.
- Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ một vài pháp thiện nào đó sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này chỉ là thường cận y duyên thôi vì pháp bất thiện không thể là cảnh trưởng của tâm thiện và cũng không thể là vô gián duyên trong một lộ trình tâm được.
Bất thiện trợ thiện bằng thường cận y duyên như là có người bị phiền não dày vò liền thức tỉnh tu tập làm các công đức, hay có người càng buồn khổ càng tinh tấn v.v...
- Các pháp bất thiện sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có hai duyên phụ:
a. Vô gián cận y duyên: trong một lộ tâm có đổng lực bất thiện, sát-na đổng lực cuối trợ sát-na tâm mót cảnh hay tâm hữu phần sanh kế tiếp, gọi là bất thiện trợ vô ký bằng vô gián cận y duyên.
b. Thường cận y duyên: như nghiệp bất thiện tạo ra tâm quả bất thiện, hay khi tham ái, sân hận sanh khởi cũng khiến sanh thân khổ, thân lạc được bằng thường cận y duyên.
- Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp vô ký sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có ba duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: tức là pháp vô ký làm cảnh trưởng trợ đổng lực vô ký. Như níp-bàn là cảnh trưởng trợ tâm quả siêu thế, hay như tâm tứ quả và níp-bàn là cảnh trưởng trợ tâm đại tố hợp trí khi vị A-la-hán phản khán (hồi quán)…
b. Vô gián cận y duyên: tức là sát-na tâm vô ký trước diệt trợ sát-na tâm vô ký sau sanh lên, như là tâm khai ngũ môn trợ tâm nhãn thức, tâm nhãn thức trợ tâm tiếp thâu v.v...
c. Thường cận y duyên: như thân thọ khổ hay thọ lạc có thể trợ sanh tâm tố, hoặc trợ duyên cho bậc thánh nhập thiền quả được.
- Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp thiện sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có ba duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: như các bậc hữu học phản khán tâm quả siêu thế đã đắc. Tâm sơ quả, tâm nhị quả, tâm tam quả là cảnh trưởng trợ tâm đại thiện hợp trí của bậc hữu học.
b. Vô gián cận y duyên: như trong lộ tâm, sát-na khai ý môn trợ đổng lực thiện sanh kế sau.
c. Thường cận y duyên: như là khi thấy, nghe, ngửi, nếm, đụng, quen quán niệm vô thường, khổ, vô ngã nên sau mỗi khi tác ý đến tam tướng thì tâm thiện hợp trí khởi sanh dễ dàng.
- Các pháp vô ký sanh trước trước trợ các pháp bất thiện sanh sau sau bằng cận y duyên. Trường hợp này có ba duyên phụ:
a. Cảnh cận y duyên: tức là 6 cảnh vô ký (sắc, thinh, khí, vị, xúc, pháp) thành cảnh hấp dẫn trợ tâm tham sanh khởi v.v...
b. Vô gián cận y duyên: như trong lộ tâm, sát-na tâm khai ý môn (hoặc tâm xác định) trợ sát-na đổng lực bất thiện sanh tiếp nối.
c. Thường cận y duyên: như là do thường gặp cảnh sắc, thinh, khí, vị, xúc nên sanh tâm tham, tâm sân, tâm tà kiến v.v...
- Thời tiết cũng trợ tâm sanh bằng thường cận y duyên. Như thời tiết mát mẻ dễ sanh tâm thiện; thời tiết nóng bức dễ sanh tâm bất thiện.
- Vật thực cũng trợ tâm sanh bằng thường cận y duyên: Như ăn thức ăn hiền dễ sanh tâm tịnh hảo; ăn thức ăn không lành cũng dễ sanh tâm bất thiện.
- Người thân cận cũng trợ tâm sanh bằng thường cận y duyên. Như thường gần bạn tốt sẽ giúp tiến hóa; thường giao du bạn xấu bị nhiễm thói hư v.v...
- Trú xứ cũng trợ tâm sanh bằng thường cận y duyên. Như chỗ ở sạch sẽ, thoáng mát cũng dễ sanh tâm thiện; còn chỗ ở chật chội, bừa bãi, hôi hám cũng dễ sanh tâm bất thiện.
