Môn học: TƯƠNG ƯNG BỘ – SAṂYUTTANIKĀYA
Bài học ngày 22.2.2025
CÁI CHẾT VÀ BẬC LA HÁN
Kinh Upasena và Rắn Độc (upasenāasīvisasuttaṃ)
Chương XXXV. Tương Ưng Sáu Xứ – Phẩm Migajāla (SN.35.69)
Tai nạn và cái chết thường là điều khiến hầu hết con người hốt hoảng, bấn loạn. Khi sự việc như vậy xảy ra đối với những bậc hoàn toàn giải thoát thì rất khác. Chư vị a la hán đối với phàm nhân như đại dương bao la khó thể đong đo. Hành trạng đến đi của các ngài quả là bất phàm. Đối với những ai không còn ái chấp, mạn chấp, kiến chấp thì hành xử không thể được hiểu theo cách bình thường.
Kinh Văn
69. ekaṃ samayaṃ āyasmā ca sāriputto āyasmā ca upaseno rājagahe viharanti sītavane sappasoṇḍikapabbhāre. tena kho pana samayena āyasmato upasenassa kāye āsīviso patito hoti. atha kho āyasmā upaseno bhikkhū āmantesi — “etha me, āvuso, imaṃ kāyaṃ mañcakaṃ āropetvā bahiddhā nīharatha. purāyaṃ kāyo idheva vikirati; seyyathāpi bhusamuṭṭhī”ti.
evaṃ vutte, āyasmā sāriputto āyasmantaṃ upasenaṃ etadavoca — “na kho pana mayaṃ passāma āyasmato upasenassa kāyassa vā aññathattaṃ indriyānaṃ vā vipariṇāmaṃ. atha ca panāyasmā upaseno evamāha — ‘etha me, āvuso, imaṃ kāyaṃ mañcakaṃ āropetvā bahiddhā nīharatha. purāyaṃ kāyo idheva vikirati; seyyathāpi bhusamuṭṭhī’”ti. “yassa nūna, āvuso sāriputta, evamassa — ‘ahaṃ cakkhūti vā mama cakkhūti vā ... pe ... ahaṃ jivhāti vā mama jivhāti vā... ahaṃ manoti vā mama manoti vā’. tassa, āvuso sāriputta, siyā kāyassa vā aññathattaṃ indriyānaṃ vā vipariṇāmo. mayhañca kho, āvuso sāriputta, na evaṃ hoti — ‘ahaṃ cakkhūti vā mama cakkhūti vā ... pe ... ahaṃ jivhāti vā mama jivhāti vā ... pe ... ahaṃ manoti vā mama manoti vā’. tassa mayhañca kho, āvuso sāriputta, kiṃ kāyassa vā aññathattaṃ bhavissati, indriyānaṃ vā vipariṇāmo”ti!
“tathā hi panāyasmato upasenassa dīgharattaṃ ahaṅkāramamaṅkāramānānusayo susamūhato. tasmā āyasmato upasenassa na evaṃ hoti — ‘ahaṃ cakkhūti vā mama cakkhūti vā ... pe ... ahaṃ jivhāti vā mama jivhāti vā ... pe ... ahaṃ manoti vā mama manoti vā’”ti. atha kho te bhikkhū āyasmato upasenassa kāyaṃ mañcakaṃ āropetvā bahiddhā nīhariṃsu. atha kho āyasmato upasenassa kāyo tattheva vikiri; seyyathāpi bhusamuṭṭhīti. sattamaṃ.
Một thuở, Tôn giả Sāriputta và Tôn giả Upasena đang an trú tại Rājagaha, trong khu rừng mát mẻ, tại hang Sappasoṇḍikapabbhāra (Náo Xà Hổ). Bấy giờ, một con rắn độc rơi xuống thân thể của Tôn giả Upasena. Ngay sau đó, Tôn giả Upasena nói với chư tỳ khưu:
“Này chư pháp lữ, hãy nâng thân tôi đặt lên giường và đưa ra ngoài, trước khi nó tan rã ngay tại đây như một nắm trấu”.
Khi nghe vậy, Tôn giả Sāriputta nói với Tôn giả Upasena:
“Chúng tôi không thấy có sự thay đổi nào trên thân thể của Hiền giả Upasena, cũng như không thấy sự biến đổi nào trong các căn, thế tại sao Hiền giả lại nói: ‘Hãy nâng thân tôi đặt lên giường và đưa ra ngoài, trước khi nó tan rã ngay tại đây như một nắm trấu.’”
“Thưa Tôn giả Sāriputta, đối với ai còn nghĩ rằng: ‘Ta là con mắt’ hoặc ‘Con mắt là của ta’; ‘Ta là tai’ hoặc ‘Tai là của ta’… ‘Ta là ý’ hoặc ‘Ý là của ta’, thì có thể có sự thay đổi trong thân thể hoặc sự biến đổi của các căn. Nhưng, này hiền giả Sāriputta, đối với tôi, không có ý nghĩ nào như vậy rằng: ‘Ta là con mắt’ hoặc ‘Con mắt là của ta’; ‘Ta là tai’ hoặc ‘Tai là của ta’… ‘Ta là ý’ hoặc ‘Ý là của ta’, vậy thì tại sao tôi lại có sự thay đổi nào trong thân thể hoặc sự biến đổi của các căn?’”
“Chắc hẳn do từ lâu, Tôn giả Upasena đã tận diệt mạn chấp, ái chấp và những khuynh hướng tiềm ẩn của ngã chấp, cho nên không còn khởi lên ý nghĩ ‘Ta là con mắt’ hoặc ‘Con mắt là của ta’; ‘Ta là tai’ hoặc ‘Tai là của ta’… ‘Ta là ý’ hoặc ‘Ý là của ta’”.
Rồi chư tỳ khưu nâng thân thể của Tôn giả Upasena đặt lên giường và khiêng ra ngoài. Ngay tại đó, thân của Tôn giả Upasena tan rã như một nắm trấu bay trong gió.
Chú Thích
Upasena Vangantaputta sinh ra tại Nālaka, là con trai của bà Rūpasārī, một nữ Bà-la-môn và cha là Vanganta. Ngài là em trai của Tôn giả Sāriputta (UdA.266; DhA.ii.188). Ngài Sāriputta (Con trai bà Sāri) là gọi theo tên mẹ; Ngài Vangantaputta (Con trai ông Vanganta) là gọi theo tên cha. Khi trưởng thành, Upasena học thông suốt ba bộ Vệ-đà trở thành một bậc trí thức bà la môn nổi tiếng. Ngài xuất gia và trở thành một Tỳ khưu khi nghe Đức Phật thuyết pháp.
Sau khi chứng thánh quả, Upasena thực hành các hạnh đầu-đà (dhutanga) và khuyến khích nhiều vị tỳ-kheo khác cùng thực hành. Chỉ trong một thời gian ngắn, ngài có một hội chúng đông đảo, mỗi thành viên đều toát lên phong thái thanh tịnh và từ bi. Đức Phật tuyên bố rằng Tôn giả Upasena là vị xuất sắc nhất trong những người có đức hạnh thanh tịnh toàn diện (A.i.24).
Ngài Buddhaghosa mô tả Upasena là một bậc thầy thuyết pháp xuất sắc, thu hút nhiều người quy y nhờ vào tài hùng biện của mình (AA.i.152; Mil.360). Do vậy, nhiều tỳ-kheo đã tìm đến ngài để xuất gia và học đạo. Đức Phật thậm chí còn cho phép các tỳ-kheo hành đầu-đà được gặp ngay cả khi Ngài đang nhập thất (Vin.iii.230ff).
Tôn giả Upasena được xem là một trong những tấm gương giữ giới luật nghiêm túc nhất, giống như Tôn giả Yasa Kākandakaputta. Cả hai đều giữ gìn giới luật một cách hoàn hảo, mà không tự đặt ra những quy tắc riêng (DA.ii.525).
Bài kinh ngắn này có những điều mà người không quen thoạt nghe hơi kỳ hoặc.
Thoạt nhìn thì dù bị rắn cực độc cắn và sắp viên tịch nhưng các căn và thần thái của Tôn giả Upasena vẫn bình thường vì ngài là bậc vô lậu giải thoát. Thoạt nghe rất lạ.
Tôn giả Upasena bị rắn cực độc cắn, nhưng trước khi nhập diệt vẫn ôn tồn nói với chư tỳ khưu đưa mình ra ngoài. Tất cả chư vị a la hán đều viên tịch với tâm thái biết rõ ra đi thế nào trong phút cuối. Thoạt nghe rất lạ.
Tôn giả Sāriputta và Tôn giả Upasena là hai anh em ruột, lại rất thanh thản trước đại nạn vì cả hai đều là bậc viên giác. Thoạt nghe rất lạ.
Những trao đổi giữa Tôn giả Sāriputta và Tôn giả Upasena giống như pháp đàm hơn là hiện tượng sống chết, vì cả hai đều là những bậc thông tuệ tuyệt luân và thiện xảo trong việc thuyết pháp. Thoạt nghe rất lạ.
Sớ Giải
69. sattame sītavaneti evaṃnāmake susānavane. sappasoṇḍikapabbhāreti sappaphaṇasadisatāya evaṃladdhanāme pabbhāre. upasenassāti dhammasenāpatino kaniṭṭhabhātikaupasenattherassa. āsīviso patito hotīti thero kira katabhattakicco mahācīvaraṃ gahetvā leṇacchāyāya mandamandena vātapānavātena bījiyamāno nisīditvā dupaṭṭanivāsane sūcikammaṃ karoti. tasmiṃ khaṇe leṇacchadane dve āsīvisapotakā kīḷanti. tesu eko patitvā therassa aṃsakūṭe avatthāsi. so ca phuṭṭhaviso hoti. tasmā patitaṭṭhānato paṭṭhāya therassa kāye dīpasikhā viya vaṭṭiṃ pariyādiyamānamevassa visaṃ otiṇṇaṃ. thero visassa tathāgamanaṃ disvā kiñcāpi taṃ patitamattameva yathāparicchedena gataṃ, attano pana iddhibalena “ayaṃ attabhāvo leṇe mā vinassatū”ti adhiṭṭhahitvā bhikkhū āmantesi. purāyaṃ kāyo idheva vikiratīti yāva na vikirati, tāva naṃ bahiddhā nīharathāti attho. aññathattanti aññathābhāvaṃ. indriyānaṃ vā vipariṇāmanti cakkhusotādīnaṃ indriyānaṃ pakativijahanabhāvaṃ. tattheva vikirīti bahi nīharitvā ṭhapitaṭṭhāne mañcakasmiṃyeva vikiri.
69. Sattame sītavaneti – Sītavana là một khu rừng nghĩa địa có tên gọi như vậy.
Sappasoṇḍikapabbhāreti – Sappasoṇḍikapabbhāra là một hang động được đặt tên như vậy vì có hình dạng giống như đầu của một con rắn hổ mang.
Đây nói về Tôn giả Upasena, em trai của Tôn giả Sāriputta, bậc thánh đệ tử của Đức Phật.
Tôn giả Upasena, sau khi thọ thực xong, cầm y lớn, ngồi dưới bóng mát của hang động, được gió nhẹ từ cửa hang thổi mát và đang khâu vá y với kim chỉ.
Lúc đó, trên mái che của hang, có hai con rắn độc con đang chơi đùa. Một con trong số đó vô tình rơi xuống vai của Tôn giả. Vì đây là một loại rắn có nọc độc rất mạnh, nên ngay khi tiếp xúc với cơ thể của Ngài, chất độc lập tức lan tỏa khắp thân thể, giống như ngọn lửa đốt cháy tim đèn.
Tôn giả nhận biết chất độc đã lan nhanh, nhưng với năng lực bất phàm của mình, Ngài nghĩ:
"Đừng để thân thể này bị hủy hoại ngay trong hang động này."
Rồi Ngài gọi các vị Tỳ-kheo lại và nói:
"Trước khi thân thể này tan rã ngay tại đây, hãy đưa nó ra ngoài."
Aññathattanti – Nghĩa là sự thay đổi, biến đổi khác đi.
Indriyānaṃ vā vipariṇāmanti – Sự biến đổi của các căn như mắt, tai, v.v., từ trạng thái bình thường trở thành bất thường.
Khi được mang ra ngoài và đặt trên giường, ngay tại chỗ đó, thân thể của Tôn giả Upasena lập tức tan rã, giống như một nắm trấu bị gió thổi bay.
Tỳ khưu Giác Đẳng dịch và biên soạn.
Bản dịch của Hoà thượng Thích Minh Châu.
69.VIl. Upasena (S.iv,40)
1) Một thời Tôn giả Sàriputta và Tôn giả Upasena trú ở Ràjagaha (Vương Xá), rừng Sitavana (Hàn Lâm), tại hang Ðầu Con Rắn (Sappapon-dikapabbàra).
2) Lúc bấy giờ, một con rắn độc rơi trên thân Tôn giả Upasena.
3) Rồi Tôn giả Upasena gọi các Tỷ-kheo:
-- Chư Hiền, hãy đến và nhắc cái giường cùng với cái thân này của tôi đưa ra ngoài, trước khi thân này ở đây phân tán như một nắm rơm.
4) Ðược nói vậy, Tôn giả Sàriputta nói với Tôn giả Upasena:
-- Nhưng chúng tôi không thấy thân Tôn giả Upasena đổi khác hay các căn bị biến hoại.
5) Nhưng Tôn giả Upasena nói như sau:
-- Này chư Hiền, hãy đến và nhắc cái giường cùng với cái thân này của tôi đưa ra ngoài, trước khi thân này ở đây bị phân tán như một nắm rơm...
6) Này Hiền giả Sàriputta, đối với ai nghĩ rằng: "Tôi là con mắt", hay: "Con mắt là của tôi"... "Tôi là cái lưỡi", hay: "Cái lưỡi là của tôi"... "Tôi là ý", hay: "Ý là của tôi", thời đối với các người ấy, này Hiền giả Sàriputta, thân có thể bị đổi khác, hay các căn bị biến hoại. Và này Hiền giả Sàriputta, tôi không nghĩ như sau: "Tôi là con mắt", hay: "Con mắt là của tôi"... "Tôi là cái lưỡi", hay: "Cái lưỡi là của tôi"... hay: "Tôi là ý", hay: "Ý là của tôi", thời này Hiền giả Sàriputta, làm sao thân ấy của tôi lại có thể đổi khác, hay các căn có thể biến hoại.
7) Vì rằng trong một thời gian dài, Tôn giả Upasena đã khéo nhổ tận gốc ngã kiến, ngã sở kiến, ngã mạn tùy miên, cho nên Tôn giả Upasena không có những tư tưởng như: "Tôi là con mắt", hay: "Con mắt là của tôi"... hay: "Tôi là cái lưỡi", hay: "Lưỡi là của tôi"... hay: "Tôi là ý", hay: "Ý là của tôi".
8) Rồi các Tỷ-kheo ấy nhắc cái giường cùng với Tôn giả Upasena ra ngoài.
9) Rồi thân của Tôn giả Upasena, ngay tại chỗ ấy phân tán như một nắm rơm.
