Lớp Phật Pháp Buddhadhamma

Môn học: THẮNG PHÁP PHỔ THÔNG

THẮNG PHÁP TẬP YẾU (ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA)

Bài 121. DUYÊN HỆ (Paṭṭhānanaya)

(1) Hetupaccayo, (2) ārammaṇapaccayo, (3) adhipatipaccayo, (4) anantarapaccayo, (5) samanantarapaccayo, (6) sahajātapaccayo, (7) aññamaññapaccayo, (8) nissayapaccayo, (9) upanissayapaccayo, (10) purejātapaccayo, (11) pacchājātapaccayo, (12) āsevanapaccayo, (13) kammapaccayo, (14) vipākapaccayo, (15) āhārapaccayo, (16) indriya 264 8. Compendium of Conditionality paccayo, (17) jhānapaccayo, (18) maggapaccayo, (19) sampayutta paccayo, (20) vippayuttapaccayo, (21) atthipaccayo, (22) natthipaccayo, (23) vigatapaccayo, (24) avigatapaccayo ti ayam ettha paṭṭhānanayo.

Duyên hệ gồm có 24 duyên:
1. Hetupaccayo – Nhân duyên
2. Ārammaṇapaccayo – Cảnh duyên
3. Adhipatipaccayo – Trưởng duyên
4. Anantarapaccayo – Vô gián duyên
5. Samanantarapaccayo – Liên tiếp duyên
6. Sahajātapaccayo – Câu sanh duyên
7. Aññamaññapaccayo – Hỗ tương duyên
8. Nissayapaccayo – Y chỉ duyên
9. Upanissayapaccayo – Cận y duyên
10. Purejātapaccayo – Tiền sanh duyên
11. Pacchājātapaccayo – Hậu sanh duyên
12. Āsevanapaccayo – Trùng dụng duyên
13. Kammapaccayo – Nghiệp duyên
14. Vipākapaccayo – Quả duyên
15. Āhārapaccayo – Vật thực duyên
16. Indriyapaccayo – Quyền duyên
17. Jhānapaccayo – Thiền-na duyên
18. Maggapaccayo – Đồ đạo duyên
19. Sampayuttapaccayo – Tương ưng duyên
20. Vippayuttapaccayo – Bất tương ưng duyên
21. Atthipaccayo – Hiện hữu duyên
22. Natthipaccayo – Vô hữu duyên
23. Vigatapaccayo – Ly khứ duyên
24. Avigatapaccayo – Bất ly duyên

Chú Thích

Thuật ngữ "Paṭṭhāna" bắt nguồn từ động từ “paṭṭhahati” nghĩa là "khởi sanh", hoặc "xuất hiện". Vì vậy, paṭṭhāna có thể được hiểu là "Sự khởi lên do điều kiện", hoặc "sự phát sinh từ duyên". Ngài Tịnh Sự dịch là “Vị trí”. Nói dễ hiểu là “nguyên lý khởi sinh”. Một số người học Thắng Pháp Abhidhamma thường nhầm lẫn Paṭṭhāna với Paccayo. Paṭṭhāna là duyên hệ. Mỗi duyên hệ đều có hai phần: năng duyên – paccayo - tức lực tác động; sở duyên – paccayuppanna - tức là cái chịu tác động.

Duyên hệ bao gồm cả ba phạm trù: lực trợ sanh, lực trợ giúp và lực hỗ tương.

Bài tụng sau đây có thể giúp người học có khái niệm tổng quát về duyên hệ trước khi đi vào chi tiết của 24 duyên hệ.

Hetupaccayo ārammaṇapaccayo
adhipatipaccayo anantarapaccayo
samantarapaccayo sahajātapaccayo
aññamaññapaccayo nissayapaccayo
upanissayapaccayo purejātapaccayo
pacchājātapaccayo āsevanapaccayo
kammapaccayo vipākapaccayo
āhārapaccayo indriyapaccayo
jhānapaccayo maggapaccayo
sampayuttapaccayo vippayuttapaccayo
atthipaccayo natthipaccayo
vigatapaccayo avigatapaccayo

Trợ bằng cách làm gốc
Nên gọi là nhân duyên
Làm đối tượng tác động
Nên gọi là cảnh duyên
Trợ bằng thế chủ lực
Do vậy gọi trưởng duyên
Giúp bằng cách liên tục
Ấy là vô gián duyên
Cùng hiện hữu xúc tác
Ðược gọi đồng sanh duyên
Vì liên đới mà giúp
Chính là hỗ tương duyên
Chỗ nương cho pháp khác
Nên gọi y chỉ duyên
Thường gần nên ảnh hưởng
Gọi thường thân y duyên
Trợ bằng cách sanh trước
Chính là tiền sanh duyên
Sanh sau lại chi phối
Ấy là hậu sanh duyên
Trợ bằng cách thuần thục
Gọi là tập hành duyên
Do chủ tâm tạo tác
Ðó chính là nghiệp duyên
Trợ bằng cách thành tựu
Ðó gọi là quả duyên
Trợ bằng cách bồi dưỡng
Ðó gọi là thực duyên
Trợ bằng cách chủ trì
Ðó gọi là quyền duyên
Trợ bằng cách nung nấu
Ðược gọi là thiền duyên
Trợ bằng thế dẫn nhập
Nên gọi là đạo duyên
Trợ bằng cách thuận hợp
Nên gọi tương ưng duyên
Trợ bằng cách bất đồng
Là bất tương ưng duyên
Trợ bằng cách có mặt
Gọi là hiện hữu duyên
Trợ bằng cách vắng mặt
Chính là vô hữu duyên
Trợ bằng cách tách biệt
Ðược gọi là ly duyên
Trợ bằng cách không rời
Ðược gọi bất ly duyên

Hetupaccayo – Nhân Duyên

Từ "hetu" có nghĩa là nhân hay nguyên nhân – yếu tố bên trong đóng vai trò sinh khởi các hiện tượng tâm lý. Chữ hetu cũng có nghĩa là gốc rễ, căn cội theo ý nghĩa về thực vật học.

Theo Abhidhamma, có sáu hetu (nhân):

1. Lobha – Tham
2. Dosa – Sân
3. Moha – Si
4. Alobha – Vô tham
5. Adosa – Vô sân
6. Amoha – Vô si

Ba nhân đầu thuộc về bất thiện (akusala), ba nhân sau thuộc về thiện (kusala). Đây là những yếu tố tiềm ẩn quyết định tốt và xấu trong mỗi đơn vị tâm thức. Cũng có những thứ tâm không có sáu nhân này thường được gọi là “tâm vô nhân”

Trong mỗi tâm (citta), sự hiện diện của các nhân quyết định tính chất thiện, bất thiện hay vô ký của tâm đó. Ví dụ: Một tâm tham sinh khởi luôn có mặt của nhân tham là duyên.

Do đó, hetupaccayo không chỉ đơn thuần là một yếu tố trừu tượng mà là những pháp thực sự hiện diện trong tâm, có mặt cùng lúc và ảnh hưởng đến sự hình thành của tâm đó.

Dưới góc độ paccaya, sáu hetu được xem là năng duyên và các tâm cùng thuộc tánh phát sinh từ nó là sở duyên duyên (paccayuppanna-dhamma). Mối quan hệ giữa chúng là mối quan hệ đồng sinh (sahajāta), tức các nhân và tâm sở sinh khởi cùng lúc và hỗ trợ lẫn nhau.

Ví dụ: trong một tâm thiện có mặt của vô tham, thì vô tham là nhân và các thuộc tánh khác như saddhā (tín), hiri (tàm), ottappa (quý) … đều là các sở duyên.

Dưới đây là trích đoạn trong quyển “Toát yếu A Tỳ Đàm” của Hoà thượng Tuệ Siêu đoạn giải về “nhân duyên”

Nhân duyên (Hetupaccayo)

Nhân duyên, là sự trợ giúp bằng cách làm gốc rễ vững chắc. Như rễ cây giúp thân cây.

Chánh tạng giải thích: Hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānam hetupaccayena paccayo’ti hetupaccayo. Các nhân trợ các pháp tương ưng nhân và các sắc có nhân làm sở sanh bằng nhân duyên, như thế gọi là nhân duyên.

Chú giải: Nhân (hetū) tức là nhân tương ưng, có 6 nhân tương ưng là tham (lobha), sân (dosa), si (moha), vô tham (alobha), vô sân (adosa) và vô si (amoha). Tham, sân, si là ba nhân bất thiện (akusalahetu) hay căn bất thiện (akusalamūla); Vô tham, vô sân, vô si là ba nhân thiện (kusalahetu) hay căn thiện (kusalamūha); vô tham, vô sân, vô si cũng là ba nhân vô ký (abyākatahetu) hay căn vô ký (abyākatamūla). Các pháp tương ưng nhân (hetusampayuttakadhamma) là 103 tâm hữu nhân với 52 tâm sở phối hợp tâm hữu nhân. Các sắc có nhân làm sở sanh (taṃsamuṭṭhānarūpa) là 17 sắc tâm hữu nhân, những sắc do các nhân tương ưng tâm trợ tạo. Phân tích lời giải này, có ba trường hợp nhân duyên: a. Ba nhân bất thiện trợ 12 tâm bất thiện với 27 tâm sở hợp tâm bất thiện và trợ 17 sắc tâm hữu nhân bất thiện, bằng nhân duyên. b. Ba nhân thiện trợ 37 tâm thiện cùng 38 tâm sở hợp tâm thiện và trợ 17 sắc tâm hữu nhân thiện, bằng nhân duyên. c. Ba nhân vô ký trợ 54 tâm vô ký hữu nhân cùng 38 tâm sở hợp tâm vô ký hữu nhân và trợ 17 sắc tâm hữu nhân vô ký, bằng nhân duyên.

(Còn tiếp)